2.000 yıl önce icat edildi: İşte Dünya’nın ilk deprem tespit cihazı
Modern sismograflar son derece hassas ekipman parçalarıdır. Lazer ışığının veya mıknatısların en ufak hareketlerini kaydederek, onları algılayamadığımız zamanlarda bile en küçük çapakları tespit edebilir. Dünya genelinde bir depremin merkez üssünü – köken noktası – doğru olarak belirleyebilen binlerce sismograf üzerinde binlerce ağ var. Ve bu kümelerin ürettiği tüm verilerle, bu jeolojik olayları anlamamızı sürekli geliştiriyor, erken uyarı sistemleri geliştiriyor ve en güvenli yapıların nasıl oluşturulacağını anlıyoruz.
Elbette bizim teknolojimiz var, ama en erken deprem tespit cihazının tasarımı bugünün sürümlerinden oldukça farklı; Yaklaşık 2.000 yıl önce, insanlar depremin ne olduğunu anlamadan önce tasarlanmış.
Zhang Heng, Han hanedanlığı döneminde Çin’de yaşadı ve tarih onu birçok alanda bir akademisyen olarak hatırlıyor. Astronomi, matematik, fen bilimleri, mühendislik, haritacılık ve şiir dallarında, diğer çalışma alanları ve sanatsal uğraşlar üzerinde çalıştı. Yetişkin yaşamının büyük bir kısmında hükumet yetkilisi olarak görev yaptı ve 30’lu yaşlarının ortalarında İmparator An tarafından bir matematikçi olarak yeteneklerini onurlandırmak için imparatorluk personeline davet edildi.
Pi ve yıldız haritalarını hesaplamak için çalıştı ve akademik kariyerinin yanı sıra bir mucit idi. Akan su saati – sıvının akışına göre zamanı ölçen bir su saati türü – doğruluğunu geliştirdi ve ilk su ile çalışan kelepçeli kürenin (göksel nesnelerin hareketini gösteren dinamik bir model) yaratılmasından sorumlu olarak görüldü.
Ancak Zhang Heng, dünyanın ilk sismografını icat etmesi ile en büyük ününü kazandı.
Cihazını MS 132 yılındaki ölümünden yedi yıl önce, Luoyang’ın başkentindeki imparatorluk mahkemesine tanıttı. Cihazın hayatta kalan fiziksel kalıntıları veya çizimleri olmasa da tarihsel anlatımlarda, bir urn veya vazoya benzeyen şekli olan büyük bir bronz enstrüman olarak betimlenmekte. Anlatımlara göre cihazın dışına monte edilmiş, her biri çenesinde bir bronz top bulunan sekiz ejderha bulunuyor. Bu efsanevi yaratıkların hemen altında, sekiz tunç kurbağa bulunuyor ve ağızları düşmeleri durumunda topları yakalamak için açık duruyor.
Tarihsel betimlemeler cihazın iç sistemleri hakkında çok fazla bilgi vermese de, cihazın iç boşluğunda bir sarkaç bulunduğu ve deprem dalgalarının bu sarkacı harekete geçirerek çevresindeki mekanizmalardan birini çalıştırdığı ve ejderhalardan birinin ağzındaki topu düşürdüğü düşünülüyor. Her ejderhanın bir yönü işaret etmesinden dolayı da hükumet nereye destek göndermesi gerektiğini kolaylıkla belirleyebiliyor.
Zhang Heng’in icadı başlangıçta şüphe ile karşılanıyordu. Bazı konulardaki düşünceleri, denkleri arasında popüler olmamasına sebep olurken en önemli problem, cihazının kanıtlanmamış olmasıydı. Ancak hikayede söylenene göre yıllar sonra toplardan biri en sonunda aşağı düştü. Tabii ki bu tek başına bir kanıt değildi, sonuç olarak başkentte hiçbir deprem hissedilmemişti. Ancak günler sonra bir elçi ulaşarak, düşmüş olan topun gösterdiği yönde, Luotang’ın batısında yüzlerce kilometre ileride ciddi bir depremin gerçekleştiği haberini getirdi.
Zhang Heng’in ölümünün ardından geçen yüzyıllarda daha pek çok Çinli mucit bu cihazı takip eden benzer tasarımlar üretti. Ancak geçen zamanın ardından hiçbir cihazın hayatta kalmaması sebebiyle, bilim adamları bu cihazların bir kopyasını yaratmakta zorlanıyorlardı ve hatta bazıları bu cihazın aslında gerçek olmadığını söylüyorlardı. Sismografın süslü doğası detaylı bir şekilde açıklanırken, içerisindeki mekanizmalar tam olarak açıklanmıyordu. 19. ve 20. yüzyıllarda cihazı tekrar üretme çabaları başarılı olmadı. Örneğin, tarihi bir sarkaç sisteminin nasıl yüzlerce kilometre ilerideki bir depremi algılayacak kadar hassas olduğu veya nasıl sadece tek bir mekanizmayı aktif ettiği belli değildi.
2005 yılında Çin Bilim Akademisi’nden bir grup sismolog ve arkeolog, çalışan, kanıtlayıcı bir kopya üretmeyi başardıklarını duyurdular. Onların ürettiği sürümde sarkacın kendisi hiçbir mekanizmayı aktif etmiyor, bunun yerine ince bir kaidenin üzerinde duran bir topun üzerinde bekliyordu. Sarkaç sallandığı zaman top, sekiz kanaldan birine giriyor ve dışarıdaki ejderha ağzını harekete geçiren sistemi aktif ediyordu.
Zhang’in modelinin böyle çalışıp çalışmadığını bilmiyoruz ancak bu sürümün, hassas ve yön bilgisi olan bir cihazın üretilebildiğini kanıtladığı söylenebilir…
Kaynak: Chip
