Bağımlı ve Bağımsız Değişken Nedir, Nasıl Bulunur?

Matematik, doğa, sosyal ya da yapay bilimler gibi bilimin hangi alanında çalışıyor olursanız olun belirli araştırmaları yapmak ve iddialarınızın gerçekten var olduğunu ispatlamak için deneyler yapmalısınız. Bir deneyin olmazsa olmazları ise bağımsız değişken ve bağımlı değişkendir. Bağımlı ve bağımsız değişken terimleri ile pek çoğumuz matematik dersinde tanıştık ancak bunlar, tüm bilim alanlarında kullanılan kavramlardır.

Bağımlı da olsa bağımsız da olsa adı üzerinde bunlar değişken. Çünkü hem kendileri hem de etkileşime girdiklerini değiştirme becerisine sahiptirler. Bazısı etkileşim sonucu değişirken bazısı deneyi yapan bilim insanı tarafından değiştirilmektedir. Amaç ise basittir, bir iddianın bu değişkenler üzerinden ispatlanması. Bağımlı ve bağımsız değişken nedir, nasıl bulunur gibi merak edilen soruları gelin örnekler üzerinden inceleyelim.

Bağımsız değişken nedir?

Deneysel bir araştırma çalışmasında etkilerini araştırmak için eklenen değişkendir. Bağımsız değişken, çalışmaya eklenen diğer değişkenlerden etkilenmediği için bağımsız olarak adlandırılır. Bir olayı ya da sonucu açıklayan açıklayıcı değişkenler, bağımlı değişkenin değerini tahmin etmek için kullanılan tahmin değişkenleri ve bir regresyon denkleminin sağında kullanılan değişkenler; bağımsız değişkenlere örnek olarak gösterilebilir. 

Bağımsız değişken türleri nelerdir?

Deneysel bağımsız değişkenler:

Deneysel bir araştırma çalışması sırasında doğrudan bilim insanı tarafından manipüle edilen bağımsız değişkenler, deneysel bağımsız değişken olarak adlandırılır. Doğrudan yapılan bu manipülasyon sayesinde bağımlı değişken üzerindeki değişiklikler gözlemlenir. Bağımlı değişkenin, bağımsız değişkene göre nasıl farklılıklar gösterdiğini görmek için birden çok seviyede uygulanabilir.

Yapılan bir deneyde en doğru sonuçları almak için katılımcıların deneysel bağımsız değişken gruplarına rastgele atanmaları gerekir. Yapılan rastgele atamalar sonucunda katılımcı özelliklerini çok daha sağlıklı bir şekilde kontrol edebilirsiniz. Deneysel bağımsız değişkene maruz kalacak bağımlı değişken de son derece önemlidir.

Deneysel bağımsız değişkenler örneği:

Yeni bir ilaç bulundu ve bunun yüksek tansiyon hastaları üzerindeki etkisi test edilmek isteniyor. Deneysel bağımsız değişken, gruplar arasındaki değişikliği ortaya çıkaracaktır. Bu örnekteki deneysel bağımsız değişkene maruz bırakılacak gruplar düşük doz deney grubu, yüksek doz deney grubu ve plasebo grubudur.

Bağımsız konu değişkenleri:

Deneysel bağımsız değişken ile bağımsız konu değişkenleri arasındaki en temel fark, bağımsız konu değişkenlerinin araştırmayı yapan bilim insanı tarafından manipüle edilemiyor olmasıdır. Örneğin bir sosyal araştırma deneyindeki katılımcıların cinsiyeti, etnik kökeni, ırkı, gelir seviyesi ve eğitim durumu manipüle edilemez olduğu için bunlar bağımsız konu değişkenleri olarak kabul edilir.

Bağımsız konu değişkenlerinden oluşan gruplara katılımcıları rastgele atamak mümkün değildir. Çünkü her katılımcının ve dolayısıyla grubun özellikleri bellidir. Bağımsız konu değişkenleri kullanılarak yapılan bir çalışmada farklı bir yol izlenmeli ve var olan özellikler üzerinden bir değerlendirme yapılmalıdır.

Bağımsız konu değişkenleri örneği:

Rastgele atama olmadığı için yarı deneysel tasarım olarak adlandırılan bir deney yapıyorsunuz ve amacınız cinsiyetlerin bebek ağlaması üzerindeki etkilerini görmek. Kadın ve erkek olarak iki bağımsız konu değişkenleri grubunuz var. Bağımlı değişkeni bu gruplara maruz bırakır ve etkilerini, zaten belli olan özellikler üzerinden değerlendirirsiniz. Yani bir bebek ağlarken kadın etkisi mi daha iyi yoksa erkek etkisi mi? Değerlendirmeler sonucunda bu sorunun yanıtı aranır. 

Bağımsız değişken nasıl bulunur?

Bağımsız değişkeni bulmak için öncelikle araştırma deneyindeki bağımlı ve bağımsız tüm değişkenleri bulmalı ve listelemelisiniz. Tüm değişkenleri tespit ettikten sonra şu soruları sorarak hangisinin bağımsız değişken olduğunu bulabilirsiniz;

• Değişken araştırmacı tarafından manipüle ediliyor mu?
• Değişken kontrol ediliyor mu?
• Değişken denek gruplandırma yöntemi olarak mı kullanılıyor?
• Değişken, zamansal olarak bir sonraki değişkenden önce mi geliyor?
• Araştırmacı, değişkenin başka bir değişkeni etkileyip etkilemediğine bakıyor mu?
• Araştırmacı, değişkenin başka bir değişkeni nasıl etkilediğine bakıyor mu?

Bağımlı değişken nedir?

Deneysel bir araştırma çalışmasında bağımsız değişkenin etkileri sonucunda farklılık gösteren değişken, bağımlı değişken olarak adlandırılır. Bağımsız değişkene bağlı olduğu için bağımlı değişken olarak adlandırılır ve deney sonucunda istenilen sonucu verecek olan değişkendir. 

Başka bir değişkendeki değişikliğe tepki veren tepki değişkenleri, ölçmek istenilen sonucu gösteren sonuç değişkenleri, bir regregrasyon denklemenin sol tarafında kullanılan değişkenler; bağımlı değişkenlere örnek olarak gösterilebilir.

Bağımsız değişken üzerinde değişiklikler yaptıktan sonra kaydettiğiniz şey tam olarak bağımlı değişkendir. Kaydedilen tüm bu ölçüm verileri üzerinden istatiksel analizler yapılır ve sonucunda bağımsız değişkenin bağımlı değişkeni etkileyip etkilemediği, etkilediyse nasıl ve ne ölçüde etkilediği ortaya çıkar.

Elinizde yeterince bulgu olduğu durumlarda farklı bağımsız değişken versiyonlarının aynı bağımsız değişkeni nasıl ve ne ölçüde etkilediğini açık bir şekilde görebilirsiniz. Bağımsız değişken versiyonları zenginleştikçe bağımlı değişkenin gösterdiği farklılıklar da bir o kadar zenginleşecektir. 

Bağımlı değişken örneği:

Öğrencilerin matematik testi puanları ile oda sıcaklığının ilişkisini gösteren bir deney yapıyorsunuz. Bu deneydeki bağımsız değişken oda sıcaklığıdır. Öğrencilerin bir kısmı soğuk, bir kısmı sıcak odaya yerleştirilir. Bağımlı değişken ise matematik testi puanlarıdır. Tüm katılımcıların farklı bağımsız değişkenlere yani sıcaklığa göre verdikleri performans ölçülerek bağımlı değişken yani notlar üzerindeki etkisi kontrol edilir.

Bağımlı değişken nasıl bulunur?

Bağımlı değişkeni bulmak için öncelikle araştırma deneyindeki bağımlı ve bağımsız tüm değişkenleri bulmalı ve listelemelisiniz. Tüm değişkenleri tespit ettikten sonra şu soruları sorarak hangisinin bağımlı değişken olduğunu bulabilirsiniz;

• Değişken çalışmanın bir sonucu olarak mı ölçülüyor?
• Değişken, çalışmadaki bir başka değişkene mi bağlı?
• Değişken, çalışmadaki tüm değişkenler değiştirildikten sonra mı ölçülüyor?

Bağımlı ve bağımsız değişken örnekleri:

• Deney: Domatesler hangi ışık türü altında daha hızlı büyür.
  • Bağımsız değişken: Domatesin yetiştirildiği ışık türü.
  • Bağımlı değişken: Domatesin büyüme hızı.
• Deney: Aralıklı orucun kan şekeri üzerindeki etkisi nedir?
  • Bağımsız değişken: Aralık orucun varlığı ve yokluğu.
  • Bağımlı değişken: Kan şekeri seviyesi.
• Deney: Uzaktan çalışma, çalışanları memnun ediyor mu?
  • Bağımsız değişken: Çalışma ortamı.
  • Bağımlı değişken: Çalışanların memnuniyeti

Bilimsel araştırma deneylerinin olmazsa olmazları bağımlı ve bağımsız değişken nedir, nasıl bulunur gibi merak edilen soruları yanıtlayarak değişken türlerini örnekler üzerinden açıkladık. Değişken tanımları farklı disiplenlerle farklı şekilde detaylandırılabilir fakat yazımızda çok daha anlaşılır olması için teknik detaylara boğmamaya çalıştık. Konu hakkındaki düşüncelerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz. 

Kaynak: Webtekno